دکتر محمد صادق صارمی-دکتر محمد مختاری، دکتر مهدیه اکبری روشن، دکتر امیر ذاکری، فاطمه کافی موسوی، عالیه فاطمی نژاد، دکتر مرضیه شاهوردی، دکتر امیر قائمی نیا، هدی مراغه ای، دکتر اسماء حمزه، دکتر میترا قنبرزاده.
خلاصه مدیریتی : تحقیق و توسعه دانش از ارکان مهم رشد و توسعه پایدار هر کشوری محسوب می شود که در بستر نهادهای پژوهشی و واحدهای تحقیق و توسعه خصوصی و دولتی صورت می پذیرد. در حقیقت، طرح های تحقیقاتی در پاسخ به یک ایده، نیاز، تهدید یا فرصت ایجاد شده و انتظار بر آن است که در نهایت پاسخ اثربخش و کارآمدی به مسئله مطروحه ارائه دهند. این پاسخ می تواند بسط پایه ای و علمی موضوع، ارائه راهکار نظری، سیاستی و عملی، تولید خدمات و یا محصول باشد.
تحقیق و توسعه از یک طرف دارای ماهیتی اکتشافی، استنباطی و نوآورانه است و از طرف دیگر تحت تاثیر بازیگران مختلفی از جمله عوامل انسانی، نهادهای فرهنگی، سیاستی، قانون گذاری و اقتصادی است. این دو ویژگی نااطمینانی و ریسک را به کلیه مراحل چرخه عمر یک طرح تحقیقاتی وارد می نماید. وقوع ریسک های متعدد به طرح های تحقیقاتی، امکان دستیابی نتایج صحیح بر اساس فرآیندی بهینه و کارآمد را دشوار نموده و در برخی موارد منتج به نتایج اشتباه می گردد.
خروجی و نتایج طرح های تحقیقاتی بنیادی و کاربردی خود می تواند ورودی اطلاعاتی جهت تحقیقاتی بعدی بوده و ایجادکننده بسترهای بنیادی لازم جهت انتخاب های درونی شرکت ها و صنایع نظیر سرمایه گذاری و تولید محصول جدید باشند. علاوه بر این خروجی تحقیقات مذکور می تواند بر انتخاب و اجرای سیاست گذاری های حاکمیتی نیز موثر باشند. لذا انحراف در خروجی ناشی از هر عاملی (از مرحله نیازسنجی تا اجرا و نظارت)، در نهایت به اتلاف منابع و انتخاب های غیربهینه در سطح خرد و کلان می گردد.
از طرف دیگر در فرآیند اجرای طرح های تحقیقاتی بازیگر مهمی تحت عنوان مجریان طرح های تحقیقاتی وجود دارند که با جامعه پژوهش، اساتید و نخبگان جامعه در ارتباط است. از آنجا که محصول خروجی آنها، طرح های تحقیق و توسعه بوده و جامعه مخاطب آنها نخبگان کشور، عملکرد مطلوب و صحیح آنها اثرات فزاینده ای بر فضای پژوهش، نوآوری و دانش کشور خواهد گذاشت. مجریان طرح های تحقیقاتی همچون یک بنگاه اقتصادی در معرض ریسک های مختلف بوده و نیازمند ساختار مدیریت ریسک درونی و یکپارچه جهت شناسایی، ارزیابی، مدیریت و کنترل خواهند بود.
به دلایل فوق الذکر شناسایی و ارزیابی ریسک های وارده به یک طرح تحقیقاتی و در مرحله بعد مدیریت و کنترل آن مسئله مهم و ضروری برای فضای پژوهش کشور محسوب شده و در نگاه کلان در توسعه همه جانبه کشور اثرگذاری ویژه خواهد داشت. تحقیق حاضر با هدف شناسایی ریسک های وارده به طرح های تحقیقاتی و ارائه راهکار بیمه ای و غیر بیمه ای شکل گرفته است. جامعه هدف تحقیق حاضر طرح های تحقیقاتی بنیادی و کاربردی بوده که از نظر سطح آمادگی فناوری در سطوح یک تا چهار قرار دارند.
فعالیت های مدیریت ریسک می تواند به هر یک از مراحل چرخه عمر وابسته و مرتبط باشد. به عنوان مثال شناسایی منابع نااطمینانی در فاز نیازسنجی مطرح بوده در حالی که مدیریت ریسک های پیش بینی شده و کنترل تغییرات آن در مجموعه ریسک های پروژه در فاز اجرا محقق می گردد. به علاوه درجه دقت اطلاعات به طور ناهمگونی به چرخه عمر پروژه مرتبط است. سطح کمی اطلاعات ( بر اساس مطالعات امکان سنجی) احتمال وقوع مخاطره را تعیین می نماید که اندازه گیری آن سخت و پیچیده می باشد. در مقابل بر اساس فازهای پروژه، مخاطرات و ریسک ها به طور عمده ناشی از پیامد تصمیمات اتخاذشده در مراحل قبلی پروژه بوده یا ناشی از اثرات آشکارشده کنونی ریسک است. لذا در این حالت منابع، وقوع و اثرات ریسک های مختلف می تواند به طور دقیق تری بر اساس اطلاعات در دسترس مشخص گردند (Cagliano, A. C.,and et al. (2015)).
همچنین توجه به چرخه عمر از بخش بندی در تکنیک های مدیریت ریسک جلوگیری می نماید. این بخش بندی زمانی محقق می گردد که هر مشارکت کننده در طرح، ریسک را بر اساس اهداف شخصی خود و بدون لحاظ سایر اجزای پروژه برآورد نماید (همان). فازهای چرخه عمر تعریف شده طرح تحقیقاتی در تحقیق حاضر شامل فرصت تحقیق، نگارش پروپوزال، عقد قرارداد، اجرا و مدیریت، گزارش وضعیت و اتمام طرح می باشد. تقسیم بندی چرخه عمر بر اساس مراحل فوق به دلیل جامعیت، می تواند برای انواع طرح های تحقیقاتی مورد کاربرد باشد و بر اساس آن انواع ریسک های مترتب در هر مرحله شناسایی و دسته بندی گردد.
با توجه به مراحل مختلف چرخه عمر طرح تحقیقاتی، بر اساس ادبیات نظری و خروجی مصاحبه های فردی و گروهی با نخبگان، 53 نوع ریسک برای طرح های تحقیقاتی شناسایی گردید. ریسک های مذکور با استفاده از معیار شدت و اثر ریسک بر اساس خروجی پرسشنامه، ارزیابی و اولویت بندی شد. در مجموع 53 ریسک بر اساس مقدار بحرانی (میانگین ساده از رتبه ریسک ها)، 20 ریسک دارای اولویت و معنادار بوده است. به طوری که ریسک طولانی شدن فرآیند عقد قرارداد، ریسک انتظارت بیش از حد کارفرما، ریسک طولانی شدن جمع آوری داده و اطلاعات، ریسک عدم صحت و ناکافی بودن داده و اطلاعات و ریسک نبود و یا ضعف سرمایه انسانی و انباشت دانش کافی در حوزه تخصصی، ریسک ناشی از نیازسنجی مبهم، ریسک مبهم و غیردقیق بودن طرح پیشنهادی، ریسک عدم درک ناظر از ماهیت طرح به دلیل پیچیدگی آن، ریسک وابستگی چرخه مالی مجری طرح به منابع مالی طرح و ریسک کمبود سرمایه اولیه و سرمایه در گردش مجری طرح ده اولویت اول ریسک های احصا شده محسوب می شوند.
فرآیند شناسایی، ارزیابی، مدیریت و کنترل ریسک یک فرآیند پویا در کل چرخه عمر یک طرح ناظر بر تعاملات بازیگران آن (کارفرما، مجری و ناظر) می باشد. ریسک های احصا شده بر دو گروه کارفرما و مجری طرح های تحقیقاتی متصور است. ریسک های مذکور را می توان در چند دسته تقسیم بندی نمود: دسته ای از ریسک ها قابلیت مدیریت با ابزارهای بیمه ای را به طور بالفعل دارند همانند ریسک توقف کسب و کار، ریسک آسیب های فیزیکی و مسئولیت. برخی ریسک ها با اطلاعات اضافی امکان بیمه پذیری را در کشور به طور بالقوه دارا هستند نظیر ریسک طولانی شدن عقد قرارداد، مالکیت معنوی، افشای اطلاعات، تغییرات متغیرهای اقتصادی، سیاسی و قانونی. برخی ریسک ها فاقد قابلیت بیمه پذیری هستند نظیر ریسک نداشتن زبان مشترک و فهم بین کارفرما و مجری و ریسک نیازسنجی، ریسک های کیفی بوده که به طور غیرمستقیم امکان برآورد و کمی سازی آنها وجود ندارد، علاوه بر آن اثبات عامل تحقق ریسک سخت و یا غیرممکن است.
برخی از ریسک ها با فرآیندهای انگیزشی و چارچوب ها و ساختارهای درونی کارفرما و مجری دارای قابلیت شناسایی و مدیریت هستند مانند ریسک متلاشی شدن تیم، فقدان منابع انسانی مرتبط، دانش مدیریتی پایین. برخی از ریسک ها به خصوص در طرح های تحقیقاتی استراتژیک و ملی وارد می گردند که نیاز خاص به حمایت‌های دولتی دارند.
به این ترتیب به طور کل راهکارهای مدیریت ریسک طرح های تحقیقاتی را می توان به دو دسته راهکار بیمه ای و غیربیمه ای تقسم بندی نمود. راهکار بیمه ای پیشنهادی طرح حاضر جهت مدیریت ریسک طرح های تحقیقاتی در سطوح بنیادی و کاربردی، بسته بیمه ای در غالب بیمه تحقیق و توسعه می باشد که خود مشتمل بر مجموعه ای از بیمه های اعتباری، ضمانتنامه، طیف بیمه مسئولیت، بیمه مالکیت معنوی، بیمه توقف کسب و کار و سایر بیمه نامه های معمول و لازم می باشد.
جهت تنظیم و اجرای بیمه تحقیق و توسعه لازم است سازوکاری منعطف متناسب با نیاز بیمه گذار، بر اساس احتمال و شدت وقوع ریسک در مراحل مختلف چرخه عمر یک طرح، نوع فرد بیمه گذار (کارفرما و یا مجری)، اندازه و مقیاس اعتباری طرح، حوزه پژوهش، وابستگی های اعتباری موسسه و کارفرما، بیمه نامه هایی با حق بیمه متناسب طراحی و به جامعه مخاطب پیشنهاد گردد. طراحی بیمه نامه تحقیق و توسعه علاوه بر الزامات قانونی، لازم است دارای ساختار انگیزشی مطلوبی برای بیمه گذار و شرکت های بیمه باشد تا بر اساس فرآیند درونی، سازوکار بازاری برای بیمه نامه مذکور ایجاد گردد.
با این وجود برخی از ریسک ها به دلیل فقدان داده و اطلاعات قابلیت تبیین بیمه نامه مناسب ندارند مانند ریسک طولانی شدن عقد قرارداد که بر اساس نتایج پرسشنامه تحقیق حاضر دارای بالاترین اولویت از نظر جامعه نمونه بوده است. ریسک مذکور به دلیل فقدان اطلاعات در مورد عامل ایجاد و نیز برآورد عددی زیان انتظاری وارده، امکان پوشش بیمه ای ندارد. همچنین برخی از ریسک ها نظیر ریسک های مالی با آیین نامه ها و سیاست های مالی و مالیاتی دولت قابل تعدیل می باشند. هر دو ریسک های فوق در کنار ریسک های ناشی از عوامل دورنی، جهت طراحی بیمه نامه، اعمال سیسات های حمایتی متناسب دولتی و شناسایی و مدیریت در اولین فرصت ممکن، لازم است ابتدا منبع اطلاعاتی لازم فرآوم گردد. لذا ضرورت طراحی و اجرای سامانه جامع طرح های تحقیقاتی با توجه به دلایل فوق نتیجه گیری می گردد.
در حال حاضر سامانه هایی نظیر نظام ایده و نیازها (نان)، سامانه تقاضا و عرضه پژوهش (ساتع) و سامانه مدیریت اطلاعات تحقیقاتی (سمات ملی) به طور مجزا با هدف شفافیت اطلاعات پژوهش و تحقیقات در کشور و جلوگیری از موازی کاری و اتلاف منابع ملی فعال هستند. اما به دلیل عدم ارتباط و یکپارچگی درون بخشی و نیز ضعف هایی در چارچوب های مفهومی و اجرایی نتوانسته کارایی لازم را داشته باشد. اطلاعات حاصله از این سامانه ها نه تنها جزییات لازم جهت تحلیل، کمی سازی و مدیریت ریسک دارا نیستند، علاوه بر این اطلاعات تولیدی خارج از دسترس پژوهشگران صنعت بیمه جهت شناسایی نیاز و طراحی ابزارهای بیمه ای می باشد.
در دنیا جهت مدیریت ریسک طرح های تحقیقاتی بیمه نامه هایی نظیر بیمه تحقیق و توسعه، بیمه ریسک سیاسی، بیمه مالکیت معنوی و بیمه افراد کلیدی در کنار بیمه نامه های معمول مطرح می باشد. به دلایلی همچون بی ثباتی متغیرهای اقتصادی، کمبود داده های لازم جهت برآورد میزان زیان انتظاری، تعیین عامل ایجاد ریسک و جامعه تحت تاثیر، ضعف ساختارهای قانونی جهت برآورد ارزش معنوی و ضعف حمایت دولتی از فعالیت های تحقیق و توسعه، امکان بیمه پذیری بسیاری از ریسک های احصا شده وجود ندارد.
مبتنی بر خروجی تحقیق حاضر طراحی سامانه جامع طرح های تحقیقاتی پیشنهاد می گردد که جزییات مفهومی آن شامل سامانه نیازسنجی کشوری، سامانه رتبه بندی کلیه کارفرمایان و مجریان طرح های پژوهشی، سامانه تخصیص طرح های تحقیقاتی، سامانه چرخه عمر طرح های تحقیقاتی، بستر فعالیت کارگزاران طرح های تحقیقاتی و سامانه نظارت یکپارچه می باشد.
زیر سامانه نیازسنجی
با توجه به آنکه نیازسنجی و ایده یابی طرح های تحقیقاتی در نهادهای مختلفی دولتی اعم از وزارت خانه ها، سازمان ها، دانشگاه ها، پژوهشکده ها و مراکز مطالعاتی دولتی، فارغ از نهادهای مردی، اجتماعی، خصوصی و بین المللی صورت می پذیرد. نیاز به تجمیع نیازسنجی ها، انجام اولویت بندی کشوری و استانی و تنظیم RFPهای دقیق وجود دارد تا از موازی کاری و اتلاف منابع و ریسک های مرتبط با نامفهوم و نامشخص بودن نسازسنجی و سوال تحقیق جلوگیری گردد.
زیر سامانه رتبه بندی کارفرمایان و مجریان طرح های پژوهشی
از آنجا که بسیاری از ریسک های وارده به طرح های تحقیقاتی از متغیرهای مدیریتی و ساختار درونی کارفرما و مجری ناشی می گردد، لازم است جهت تخصیص متناسب طرح، کارفرمایان و مجریان بر اساس فاکتورهایی نظیر اطلاعات نهادی و وابستگی، حوزه فعالیت، پژوهشگران مرکز و تخصص آنها، تعداد طرح های انجام شده، تعداد طرح های در دست اجرا، متوسط ارزش طرح های اجرا شده، متوسط زمان اجرای طرح، ترازنامه و صورت سود و زیان و سایر اطلاعات لازم رتبه بندی شوند.
زیر سامانه تخصیص طرح های پژوهشی
بر اساس رتبه بندی انجام شده کارفرما و مجری، طرح تحقیقاتی مشخص تخصیص داده شود. در این صورت علاوه بر این که برخی از عوامل ریسک های درونی مدیریت می گردد، به طور ویژه از تخصیص متناسب طرح بر اساس فاکتورهای مالی اطمینان بهتری حاصل می گردد.
زیر سامانه چرخه عمر یک طرح
با لحاظ چرخه عمر طرح و در نظر گرفتن فاکتورهای مهم اثرگذار در هر مرحله، می توان ریسک های وارده را شناسایی و مدیریت نمود. به عنوان مثال مرحله عقد قرارداد لازم است شاهد بر کلیه فاکتورهای ضمانت اجرا، فرآیند حل اختلاف قرارداد، تعیین نحوه تسویه قرارداد، تعیین نحوه پرداخت کسورات قانونی، تعیین ذی‌حساب و شفاف شدن مالکیت معنوی باشد.
طراحی بستر فعالیت کارگزاران
جهت تسهیل و تسریع فرایند تخصیص متناسب طرح تحقیقاتی بین کارفرما و مجری لازم است بستری برای فعالیت کارگزاران طرح های تحقیقاتی تبیین گردد. همچنین این کارگزاران نیز باید اعتبارسنجی و رتبه بندی گردد تا عملکرد شفاف، صحیح و بدور از رانت را داشته باشد.
زیر سامانه نظارت
لازم است سامانه نظارت بر کل فرایند تولد تا اتمام یک طرح که ناظر بر سامانه های فوق الذکر می باشد وجود داشته باشد تا محل نظارت، حل اختلاف و تعیین ناظران متناسب طرح باشد.
به این ترتیب سامانه جامع طرح های تحقیقاتی با تجمیع ایده، ردیابی تخصیص منابع انسانی و مالی، نظارت دقیق بر کلیه فرآیندهای نگارش پروپوزال، عقد قرارداد، اجرا، نظارت و اتمام طرح ، علاوه بر شناسایی به موقع و پویای ریسک و کنترل آن، اطلاعات لازم جهت بیمه پذیری ریسک های وارده را فراهم می آورد. همان طور که اشاره گردید بسیاری از ریسک های احصا شده ماهیتا به دلیل نبود داده و اطلاعات از عامل ریسک و زیان انتظاری وارده قابلیت بیمه پذیری را ندارد. فارغ از این با طراحی دقیق سامانه و در نظر گفتن فاکتورهای رتبه بندی کارفرما و مجری طرح، ریسک هایی که منشا درونی داشته و از نحوه مدیریت کارفرما و مجری ناشی می گردند، مدیریت و کنترل شوند.
ملاحظات قانونی و نهادی جهت اجرای پیشنهاد فوق مطرح می باشد که با توجه به آنکه جامعه هدف، طرح های تحقیقاتی بنیادی و کاربردی می باشند که در سطح یک تا چهار آمادگی فناوری قرار دارند، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به دلیل جامعیت و انباشت اطلاعات تخصصی به عنوان متولی اجرا پیشنهاد می گردد.
